Auteur: JanRoel

Een bijdrage aan dit gewichtige maatschappelijke vraagstuk. Waar ben ik trots op als ik aan Nederland denk ? Op de Verlichting, de reformatie en de Republiek der Verenigde Nederlanden. Dat is de uittocht uit de religie die beheerst wordt door machtsbeluste instellingen en de verdeling van macht onder de mensen. Verder ben ik er trots op dat Nederland het thuisland was van één van de mensen die aan de wieg heeft gestaan van de Verlichting : Spinoza. Hij is de belangrijkste Nederlandse filosoof. Wel van Portugese komaf, dus allochtoon, en, o, wee, nog Jood ook. O, ja, en de uitvinding van de naamloze vennootschap  en van aandelen. En van de belangrijke bijdrage van Nederland aan de sterrekunde en de navigatie.

Noot in mei 2016 : Trots op Nederland ( TON ) is een politieke beweging, die in 2008 is opgericht door Rita Verdonk, daarvoor lid van de VVD. Zij nam in 2011 afscheid van de beweging. De beweging is maginaal.

Geografie van goed en kwaad is een verzameling essays over het conservatisme, de klassieke traditie, afgezet tegen de verlichting en het liberalisme. Andreas Kinneging was liberaal. Hij werkte voor de Telderstichting, de denkgroep van de VVD. Door zijn studie van de klassieken ontwikkelde hij een voorkeur voor de klassieke traditie en het conservatisme. In 2000 richtte onder andere hij de Edmund Burke Stichting op, een studiecentrum dat onder andere de vorming van een op de klassieken gegronde elite beoogt.

Kinneging zet zich af tegen het verlichtingsdenken en het liberalisme. Bij hem staat ‘de traditie’ centraal, ‘Denkbeelden die eeuwenlang zonder grote verandering algemeen aanvaard zijn gebleven’. Zijn argument : dit heeft eeuwenlang goed gewerkt, laten we het weer zo doen. De opdracht is dan natuurlijk uit te vinden wat die algemeen aanvaarde denkbeelden zijn.

Terug naar welke tijd ?

Maar eerst mijn particuliere denkbeeld. Ik heb van conservatieven de indruk van winkelen in het verleden en er naar eigen goeddunken beelden uithalen en andere negeren.

Als je elementen uit het verleden wilt behouden of terugbrengen, uit welk verleden ? 1950 ? 1910 ? 1791 ? 1545 ? 30 ? Stel je bent er voorstander van dat vrouwen met kinderen niet werken. Mijn moeder kreeg in 1961 haar ontslag omdat ze trouwde. Dat is terug naar 1961. Mijn beide oma’s werkten hun hele leven lang. Zij zaten niet thuis met de thee. Mijn vader zocht het maar uit, mijn moeder zat bij de overbuurvrouw. Dat was zeg de jaren ’30. En wat met het verbod op kinderarbeid. Ik hoor nooit een conservatief over de opheffing van het verbod op kinderarbeid. Waarom eigenlijk niet ? Waarom wil men de heksenvervolging niet opnieuw invoeren ? Willen de conservatieven niet de onmiddellijke invoering van de biologische landbouw, zonder machines ? Landbouw met machines is iets van de laatste honderd jaar.

We beperken het conservatisme tot de staatsinrichting. Nederland heeft door de eeuwen heen een grote variatie aan bestuursvormen gehad. Welke van die vormen is doet het meest recht aan de traditie ? Welke traditie en wiens traditie ? De Grieken leefden in stadsstaten, zo leerden wij op de middelbare school. Conservatieven staan bij mij niet bekend als voorstander van de stadstaat. De omvang van een stadstaat, de snelheid van het leven toen, de mate van mechanisatie en de mogelijkheden van communicatie maakten een bepaalde bestuursvorm mogelijk. Kan je die traditionele bestuursvorm nog met succes propageren voor nu ? Ik betwijfel dat.

Ik bedoel maar, de conservatief is altijd selectief, op één uitzondering na. Dat zijn de conservatieven die in de positie verkeren zoals die van de oorspronkelijke conservatieven, de vertegenwoordigers van de oude machthebbers in het Franse parlement ten tijde van de revolutie ( 1789 – 1791 ). Zij willden de oude situatie behouden of herstellen. Zij wisten precies wat ze terug wilden.

De gevierde grondlegger van het conservatisme, Edmund Burke ( 1729 – 1797 ), leefde in de tijd van de opkomst van de verlichting ( wat Jonathan Israel in Radicale verlichting de tijd van de expansie noemt ) en de Franse revolutie. Zijn gedachtengoed maakte deel uit van het debat over de wereld van zijn tijd : weg met die vernieuwing van de verlichting, laten we de oude structuren niet lichtzinnig aan de kant schuiven.

De verlichting is nu iets van 400 – 500 jaar oud. Dat zou ik wel een traditie willen noemen. Het heeft blijkbaar goed gewerkt, voor het grootste deel, want zowel het staatcommunisme van het Oostblok en China als het nationaalsocialisme zijn uitwassen van de verlichting.

Wiens waarheid staat geschreven

De klassieken zijn alleen nog indirect kenbaar, uit oude gebouwen, ruïnes, voorwerpen, opgravingen, boeken, geschriften. Verhalen zijn gekleurd door de schrijver. Woorden veranderen van betekenis. Ze hebben misschien een waarde gehad die wij niet meer achterhalen kunnen. Ook als we ze wel kennen klinkt altijd de modere inhoud mee.

Hoe vaak moet een beeld over het verleden niet bijgesteld worden ? De Noormannen vind men nu niet meer de bloeddorstige plunderaars die ze eerst waren, omdat de verhalen over hun wandaden zijn opgeschreven door hun slachtoffers, de monniken, die slachtoffer werden omdat zij in en op de rijkdommen van de kerk zaten. En zij waren zowat de enigen die konden schrijven. Waarom willen Kinneging eigenlijk niet de maatschappij van de Noormannen – eigen cultuur eerst ?

Mondialisering

De wereld mondialiseert. Eén van de oorzaken is de technologie, die in een vrij uniforme gedaante over de hele wereld dezelfde ideeën, wensen, waarheden, ervaringen verspreidt en daarmee de mensen uniformeert. Daar gaan de tradities, zoals de regionale traditities in Nederland als eeuwenlang samensmelten tot de nationale tradities die we nu kennen.

Maar misschien zorgt juist de mondialisering dat de het gemeenschappelijke dat alle mensen uit alle samenlevingen in zich dragen de culturele verschillen teniet doet. Misschien is echter de kern van die traditie de dictatuur, bijvoorbeeld die welke gevestigd wordt op godsdienst, juist bestaansreden van de verlichting.

Volksconservatisme

Er is hoop voor het conservatisme, denk ik, als ik naar mijn werk kijk. Ik werk in een kleine gemeente in het Noorden. Daar is de traditie springlevend. De man / vrouwverdeling, huis en haard, behoedzaam omgaan met geld, geen al te gekken nieuwigheden, betrouwbaarheid. Natuurlijk heeft de moderne tijd invloed : televisie, computers,iPads, informatie, snelheid. Maar de wetswijzigingen van de laatste veertig jaar zijn gekomen en gegaan en hebben, zonder hulp van een conservatieve aanjager, de algemeen aanvaarde denkbeelden nauwelijks aangetast. Dat moet al eeuwenlang zo gaan, anders was er immers geen sprake van een traditie.

Na 9/11, de moord op Theo van Gogh en het ‘gedoe met moslims’ van de afgelopen jaren wensten West-Europeanen ‘de’ moslims een Verlichting toe. Ik had op school wel geleerd dat de Verlichting erg belangrijk was, ik weet dus ik ben, maar wat dat nou precies wel was, die Verlichting, stond mij niet meer helemaal helder voor de geest. Gelukkig lag het boek Radicale verlichting van Jonathan Israel in de boekwinkel en na een paar weken bedenktijd, vanwege de prijs, heb ik het gekocht.

Het is een spannend boek. Het leest lekker weg. Het is een dik boek, bruto, maar door alle aanhangsels, verantwoordingen, toelichtingen, indexen, enzovoort is het netto leesvoer minder omvangrijk. Bovendien vertelt Israel hetzelfde verhaal vanuit verschillende gezichtspunten een paar keer. De essentie snap je na de eerste honderd, honderdvijftig bladzijden wel. Daar ben ik dan ook opgehouden te lezen.

—

Volgens Israel heb je de vroege, middel en late verlichting. De verlichting begint in de tweede helft van de zestiende eeuw, met bijvoorbeeld Descartes en Spinoza ( in het kader van het huidige allochtonendebat : dit waren twee allochtonen. Descartes was Fransman, Spinoza’s wortels lagen in Portugal ). De republiek der verenigde Nederlanden speelt een belangrijke rol in de Verlichting. Descartes verbleef lange tijd in Nederland, Spinoza woonde in Amsterdam en later in Voorschoten. Hun ideeën waren radicaal voor die tijd. De kerk had lange tijd de filosofie, de wereld- en levensbeschouwing bepaald. De filosofie was die van Aristoteles. Denkers als Descartes en Spinoza kwamen voort uit een opkomende wetenschappelijke wereld en dachten vanuit rationaliteit en logica. Ze wezen God niet af ; Spinoza probeerde bijvoorbeeld God te plaatsen in een rationeel, logisch denkstelsel en de begrippen ‘God’ en ‘natuur’ daarin met elkaar te verbinden.

Israel presenteert die periode van de vroege verlichting als een tijd van strijd tussen de kerk, die de oude macht vertegenwoordigt en die wordt uitgedaagd door de wetenschap, die eeuwenlang in dienst van de kerk stond maar zich steeds onafhankelijker gaat opstellen. De macht van de kerk wordt uitgedaagd en de kerk reageert met machtsuitoefening. De strijd woedt in heel Europa, niet alleen in de Nederlanden. In sommige landen, Spanje, Portugal, wint de kerk en wordt de wetenschap terug ingelijfd, in andere landen wordt de wetenschap onafhankelijk.

—

De late verlichting is de tweede helft van de achttiende eeuw, als de radicale, vroege verlichtingsdenkbeelden salonfähig geworden zijn, ze zijn doorgesijpeld naar de politieke elite en de middenklasse, en als de kerk zich erbij heeft neergelegd. Culminatiepunten zijn de Franse revolutie en de constitutie van de Verenigde Staten van Amerika.

De slachting van de Franse revolutie is niet de beste reclame voor de Verlichting. Als de Verlichting van de Franse revolutie het voorbeeld voor ‘de’ moslims van vandaag moet zijn gaat er weinig veranderen. Als we de Verlichting gelijkstellen aan een radicale breuk met geëvolueerde staatsvormen, die worden vervangen door ‘wetenschappelijke’ vormen, zijn ook de Sowjet-Unie en het Derde Rijk exponenten van de Verlichting. Misschien behoeft de Verlichting als voorbeeld voor niet-westerse samenlevingen toch enige nuancering.

Uitstapje met techneuten van het werk naar de CeBIT, een enorme computerbeurs in Hannover. In huurbusjes. Eten in een namaak echt Duits restaurant met echte Duitse kellnerinnen in echte Duiste rokken met tig enorme echte bierglazen in elke hand. Bratwurst en patat natuurlijk. En dan enorm veel enorme hallen met piepende en flitsende apparaatjes : de vooruitgang. En beschilderde, maar toch blote vrouwen van één of andere spelletjeswinkel. En helemaal in de veste hal, in een hoek, naast een stand van een bedrijf in bamboebouwwerken, ook prachtig, de stand van Stiftung Weltethos. Heel simpel, tien doeken met op elk doek de hoofdlijn van een wereldreligie. Dan lijken ze toch wel erg veel op elkaar. Geen geflikker, beweging en gepiep en dus nauwelijks mensen.

Stiftung Weltethos is een initiatief van of rond Hans Kueng, theoloog van naam en faam. De grondgedachten volgens de website weltethos.org :

“Menschen – ob weltweit, national oder lokal – sind für ein friedliches Zusammenleben auf gemeinsame elementare ethische Werte, Maßstäbe und Haltungen angewiesen. Solche Werte finden sich in allen großen religiösen und philosophischen Traditionen der Menschheit.”

“Kernelemente eines gemeinsamen Ethos : das Prinzip Menschlichkeit, die »Goldene Regel« der Gegenseitigkeit, die Verpflichtung auf Gewaltlosigkeit, Gerechtigkeit, Wahrhaftigkeit und die Partnerschaft von Mann und Frau.”

In het licht van de heersende tegenstellingen tussen enkele wereldreligies misschien wat idealistisch, maar mooie idealen zijn mooi en als je toch droomt, droom dan van de wereldvrede.

Tijdens een congres voor leidinggevende functionarissen van de vijftien grootste bedrijven van de Verenigde Staten gaf een oude professor van de Ecole Nationale d’Administration Publique, één van Frankrijks beste ‘grandes écoles’, een masterclass over timemanagement. De managers hadden vijf van dat soort masterclasses per dag en de professor had maar een uur om zijn kennis over te dragen.

De elite zat klaar om alles op te schrijven wat deze expert hen zou gaan leren. De professor keek hen aan.

„Wij gaan een experiment doen”, zei hij.

Van onder de tafel die hem scheidde van zijn leerlingen haalde hij een enorme glazen pot tevoorschijn, die hij voorzichtig op de tafel zette. Vervolgens deed hij zorgvuldig, één voor één, een twaalftal keien, zo groot als tennisballen in de pot, tot er niet één meer bij kon. Toen keek hij zijn leerlingen aan en vroeg : „Is de pot vol ?”

Alle leerlingen antwoordden : „Ja”.

Hij wachtte even en zei : „Echt waar ?”, en hij boog zich weer voorover om vanonder de tafel een zak kiezelstenen te pakken. Heel voorzichtig goot hij de inhoud van de zak over de keien in de pot, die hij daarna langzaam heen en weer bewoog. De kiezelstenen gleden tussen de keien, tot op de bodem van de pot. Weer keek hij zijn toehoorders aan en vroeg : „Is de pot nu vol ?”

De briljante leerlingen begonnen iets te vermoeden en één van het antwoordde : „Waarschijnlijk niet”.

Weer dook de professor onder de tafel en haalde een zak tevoorschijn. Hier zat zand in. Ook deze zak goot hij leeg in de pot. Het zand verdeelde zich tussen de keien en de kiezelstenen en nogmaals vroeg de professor : „Is de pot nú vol ?”

De leerlingen antwoordden nu in koor : „Nee”.

De professor nam de kan water die voor hem op de tafel stond en goot die leeg tot de pot tot de rand toe gevuld was. Toen vroeg hij : „Welke grote waarheid wordt door dit experiment bewezen ?”

Denkend aan het onderwerp van de masterclass zei een moedige leerling : „Het bewijst dat we, zelfs al is onze agenda nog zo vol, als we willen er altijd nog wel een afspraak bij kunnen maken en we dus toch nog tijd hebben om meer te doen dan we al doen”.

„Nee”, zei de professor, „dat is het niet. Deze proef bewijst dat als we niet eerst de grote keien in de pot stoppen we ze er naderhand niet meer in krijgen”.

Het werd stil in de klas terwijl iedereen nadacht over de vanzelfsprekendheid van deze stelling. De professor vervolgde : „Wat zijn de grote keien in úw leven ? God? Uw gezondheid ? Uw familie ? Uw vrienden en vriendinnen ? Uw dromen verwezenlijken ? Doen waarvan u houdt? Leren ? Een goede zaak verdedigen ? Een ontspannen leven leiden ? De tijd nemen ? Iets anders ?

Wat u moet onthouden is dat het belangrijk is dat u in uw leven begint met de gróte keien in de pot te doen, anders loopt u het risico dat uw leven niet slaagt. Als u voorrang geeft aan kleinigheden, de kiezels en het zand, zal uw leven gevuld zijn met details en zult u geen tijd meer over hebben voor de belangrijke dingen des levens. Dus, vergeet nooit uzelf de vraag te stellen : ’Wat zijn de grote keien in mijn leven?’ Als u dat weet kunt u ze als eerste in uw pot stoppen”. Met een vriendelijk gebaar groette hij zijn publiek en verliet de zaal.